31 oktober, de dag van Halloween. Een feest dat volgens velen in het verlengde ligt van schimmige rituelen, griezels en dodenverering. De werkelijkheid steekt beduidend subtieler in elkaar. Halloween is niet zomaar een feestje voor de commercie en ook geen heidense schop tegen de christelijke orde.
Goedgezind tegen kwade geesten
Tegenstanders van Halloween zien het feest als een uiting van achterhaald volksgeloof en een verering van duistere machten. Ze wijzen een belerende vinger in de richting van de ontstaansgeschiedenis. Maar was het allemaal wel zo kwaad bedoeld. Het was een feest van de oude Kelten waarmee zij boze geesten en demonen konden bezweren. Dat gebeurde allemaal in die bewuste nacht van 31 oktober op 1 november. Het was de nacht die voor de Kelten de overgang van het oude naar het nieuwe jaar, Samhain (spreek uit Sow-in of Sow-ien) inluidde. De nacht van 31 oktober was een soort spiritueel niemandsland dat niet gebonden was aan wereldlijke tijd en ruimte. De wereld van mensen was toegankelijk voor geesten en om te voorkomen dat kwade geesten van overledenen terugkeerden en bezit zouden nemen van de levenden beschermden mensen zich door al het licht in hun huizen te doven en buiten grote vreugdevuren te onsteken. Ze verkleedden ze zich als boze geesten en gingen met een lampje langs de huizen met de vraag om eten en drinken. Dat werd vervolgens gebruikt om de boze geesten gunstig te stemmen met het oog op een hopelijk vruchtbaar nieuw jaar. Het eten en drinken werd voor de deur neer gezet en in sommige gezinnen werd er zelfs een extra plaats aan tafel gedekt voor een onverwacht bezoek van een overleden voorouder. Een duidelijke beweging dus tegen kwade machten en niet om deze uit te nodigen op aarde. Er is wat dat betreft een mooie overeenkomst met het Mexicaanse El Dia de los Muertos waarbij tijdens Allerheiligen en Allerzielen, begin november, een zeer populair feest gehouden wordt om de overledenen te eren. In heel Mexico worden straten voorzien van uitzinnige versieringen waarbij skeletten en doodshoofden de boventoon voeren. Bakkers bakken een speciale doodsbroden in de vorm van botten. De verering gaat gepaard met dans en drinkpartijen op kerkhoven en is inmiddels tot een belangrijke toeristische attractie geworden. En dan te bedenken dat het de koloniserende Spanjaarden waren die El Día de Los Muertos eeuwen geleden introduceerden om water bij de wijn van de heidense’dodenverering te doen. Dat water vloeide ook in Europa.
Voor de Noord-Europeanen was eind oktober de periode van de laatste oogsten. Het vee werd van de velden gehaald en er werd geslacht met het oog op een wintervoorraad. De aan deze periode verbonden rituelen werden door de christelijke kerk in verband gebracht met het werk van heksen, magiërs en duistere creaturen. Samhain was een doorn in het oog van de christenen. Om het feest te overvleugelen besloot paus Gregorius IV in 844 het feest van Allerheiligen, dat eigenlijk op 13 mei werd gevierd, te verplaatsen naar 1 november. Allerheiligen op 1 november moest gaandeweg de herinnering en viering van het Keltenfeest uitbannen. Maar het oude geloof zat diep geworteld en bleef ook onder de hoede van de christelijke kerk gewoon voortbestaan. En zo ontstond de ‘kromme’ situatie dat met Allerheiligen allerlei etens- en drinkwaren hun weg vonden naar het kerkhof. Allerheiligen werd in Engeland All Hallow’s Eve(-ning) genoemd wat in de loop der tijd verbasterde tot Halloween. Een tegenreactie volgde in de zestiende eeuw toen door de Reformatie in sommige delen van Europa de feesten weer werden afgeschaft. Maar in Engeland leefde Halloween voort en in de negentiende eeuw werd het door Engelse, Schotse en Ierse immigranten in Amerika geïntroduceerd. En daar heeft het zich vooral ontwikkeld tot het beeld dat wij tegenwoordig kennen van heksen, demonen, pompoenen en verklede kinderen die langs de deuren gaan met Trick or Treat.
Kritiek
Vanuit Amerika waait de Halloweengeest in steeds sterkere mate over. De commercie springt daar handig op in en geen winkeletalage zal het in oktober nalaten gehoor te geven aan de Halloweensymboliek. Halloweenfeesten komen er ieder jaar meer bij en het feest begint steeds meer voet aan de grond te krijgen. Hoewel dat niet is in de oude zin van het woord, waarbij de geesten van overledenen gunstig gestemd moeten worden, is niet iedereen daar even blij mee. En ook dit jaar zullen er uit christelijke hoek geluiden klinken die kritisch ingaan op het aloude volksfeest. In oktober 2002 nog schreef drs. P.J. Vergunst, secretaris van de Gereformeerde Bond, een kritisch artikel over Halloween in De Waarheidsvriend. Hij bracht Halloween in verband met ‘boosaardige geestelijke machten’. Toch wat vreemd voor een feest waarbij het kwaad juist bestreden wordt.
Zoals met veel discussiepunten ligt de mening van de een in het verlengde van zijn of haar overtuiging. Vanuit christelijke hoek wordt Halloween nog wel eens afgedaan als heidense en ketterse activiteit. Maar is het christelijke geloof zelf niet ooit begonnen als een rebellerende geloofsopvatting die door de destijds geldende religieuze opvattingen als heidens en ketters afgedaan werd? En dan te bedenken dat tijdens de kerstdagen ‘heidense symbolen’ als een kerstboom met kerstballen vele huiskamers bevolken. Dat zijn toch ook niets anders dan een Noord-Europese vruchtbaarheidssymbolen.
Waar praten we over?
Maar wat steekt er dan zo aan Halloween? Gaat het dan alleen om het feit dat het om buitenstaanders gaat. Was Jezus ook niet een man van het volk die ideeën uitsprak die ingingen tegen de algemeen geldende politieke en religieuze opvattingen van zijn tijd. Was Maarten Luther, toen hij op (Halloweendag!) 31 oktober 1517 zijn 95 stellingen aan de deur van Wittenberg nagelde, ook niet een geloofsrebel die zich uitsprak tegen de gevestigde religieuze orde? Halloween heeft in ieder geval nog niet geleidt tot bloedige godsdienstoorlogen waar andersdenkenden vanwege hun gedachtegoed over de kling gejaagd worden. Laat kinderen daarom gezellig hun pompoenen uithollen, verkleedt langs de deuren gaan en niet alleen met Drie Koningen. In een wereld waar opgeroepen wordt tot verdraagzaamheid, waarden, normen en wederzijds respect is Halloween eerder een waardevol bewijs van de veelheid aan culturele uitingen die de mens rijk is. Dat daar een commercieel kaartje aan gehangen wordt is jammer maar dat geldt nu eenmaal voor alle feestdagen.
Constant Hoogenbosch
Drs. Cultuur en Mentaliteitsgeschiedenis
