3D is het nieuwe toverwoord in de filmbranche. Na de grote doorbraak van 3D in de film Avatar van James Cameron wordt de techniek in bijna elke grote productie gebruikt. De doorbraak van deze techniek die in feite al bijna een eeuw bestaat is niet alleen te relateren aan de ontwikkeling van de techniek. De 3D-film lijkt in te spelen op een behoefte, die in dit artikel het verlangen naar realisme wordt genoemd.
Het verlangen naar realisme
Filosoof Hans Ulrich Gumbrecht introduceerde in 2004 de term ‘presentificatie’. ‘Presentificatie’ is het aanwezig stellen in het heden van een ontoegankelijke werkelijkheid. Het interessante aan ‘presentificatie’ ligt niet in zijn feitelijke betekenis maar in de populariteit van het fenomeen ‘presentificatie’. Overal om ons heen zien we hoe musea, filmmakers en games fabrikanten hun producten zo levensecht mogelijk proberen te maken. Een voorbeeld hiervan is de expositie De laatste uren van Herculaneum (Valkhof Museum, 2006-2007). In deze expositie kwam de bezoeker oog in oog te staan met de slachtoffers van de uitbarsting van de Vesuvius in 79 n. Chr. Bij de expositie in het Valkhof werden naast schilderijen en teksten de skeletten van de slachtoffers van de ramp tentoongesteld. Het drama van de ramp werd op deze manier bijna letterlijk in het heden geplaatst. Dit in het heden plaatsen van een ontoegankelijke werkelijkheid wordt presentificatie genoemd.
Volgens verschillende filosofen waaronder Gumbrecht wordt wat hij ‘presentificatie’ noemt toegeschreven aan de grote mate van vervreemding in de postmoderne samenleving. Er bestaat een gevoel van onwerkelijkheid in de samenleving, dit wordt veroorzaakt door de vergaande digitalisering en de snelheid van het bestaan waardoor de ervaren realiteit als onwerkelijk aanvoelt. We zijn als mens ontworteld uit onze lokale omgeving door een reeks processen die onder de noemer globalisering vallen. De tijd van het leven accelereert niet alleen door de compressie van tijd en ruimte onder invloed van digitale technologie, de mens wordt ook nog eens blootgesteld aan een ontelbare hoeveelheid keuzes. De vervreemding die deze processen teweeg brengt vormt de voedingsbodem voor het verlangen naar realisme.
Het verlangen naar echtheid en realisme speelt een zeer belangrijke rol in de 3D filmtechniek. Deze techniek creëert een bijna fysieke ervaring waarin mensen het gevoel hebben dat ze een in werkelijkheid ontoegankelijke wereld kunnen binnendringen en zich op deze manier afwenden van de eigen toekomst.
Waarom voelt 3D echt aan?
Het begrip ‘affect’, zoals omschreven door de Franse filosoof Gilles Deleuze, kan ons helpen inzicht te krijgen in de manier waarop 3d film een echte fysieke ervaring kan creëren. Het gaat b
ij dit affect om rauwe intensiteiten die het fysieke lichaam binnenkomen. Affecten vinden plaats vóór betekenisgeving, vóór reflectie. Een affectieve ervaring is geen rationele ervaring maar een fysieke ervaring. Als mens proberen we de wereld om ons heen te begrijpen. De wereld om ons heen wordt geordend en gecategoriseerd doormiddel van betekenisgeving, door middel van taal. De ratio vormt de dominant in de Westerse samenleving. Toch zijn er momenten waarop het fysieke lichaam de boventoon voert, momenten waarop betekenisgeving niet mogelijk is. Deze affectieve prikkelingen zijn overal te vinden maar zijn het meest zichtbaar in de alomvattendheid van de natuur en in de kunst. Wanneer we de uitbarsting van de Vesuvius in 79 n.Chr. aan den lijve zouden ondervinden zou deze ervaring affectief en niet betekenisvol zijn. De meeste mensen zullen bij het aanschouwen van een dergelijke uitbarsting niet proberen om de uitbarsting te plaatsen en te categoriseren. In een lichamelijke reflex zullen de meesten of verstijfd staan of weg proberen te vluchten. Een affectieve ervaring is dus een ervaring die direct inwerkt op het lichaam, het is geen alledaagse ervaring, maar een ervaring die de ratio te boven gaat.
3D kan een fysieke ervaring oproepen door de manier waarop wordt gebroken met de conventionele ruimtelijkheid van het filmscherm. Een filmscherm staat in relatie tot ideeën als vlakte, fictionaliteit en ontoegankelijkheid. De beelden op een filmscherm, hoe overtuigend ook, blijven op het scherm en vermengen zich niet met de materie van de werkelijke wereld. Als beschouwers weten we dat een film zich afspeelt in een fictionele wereld en we geen toegang hebben tot deze wereld. Met deze conventies die gelden voor de filmervaring wordt gebroken door de 3D film. De 3D film breekt als het ware het filmdoek open en laat de fictionele wereld van de film naar buiten. De manier waarop deze nieuwe filmtechniek een breuk forceert met de oude filmbeleving zorgt voor een fysieke ervaring. Deze fysieke of affectieve ervaring ontstaat omdat wordt gebroken met conventionele ideeën die in een normale filmvertoning onze ervaringen in kaderen en begrijpelijk maken. Wanneer een film tweedimensionaal wordt vertoond ligt de nadruk meer op de inhoud dan op de vorm van de film. Als filmkijker zijn we gewend aan deze manier van kijken. Het conventionele kader staat de beschouwer toe om te reflecteren op de inhoud van de film.
Doordat de driedimensionale vertoning breekt met de conventionele filmvorm komt de aandacht niet op de inhoud maar op de vorm van de film te liggen. Om dit explicieter in beeld te brengen wordt hier het voorbeeld van de film Avatar gebruikt. Een 3D-film als Avatar breekt op momenten letterlijk los van de conventionele film vorm. Wanneer Jake Sully en Neytiri los komen van het scherm terwijl ze door een uitgesleten dal vliegen roept dit een affectieve in plaats van intellectuele ervaring op. Dit moment laat zich niet direct vatten door betekenisgeving omdat dit moment breekt met de conventionele vorm van film. Deze 3D momenten zorgen ervoor dat we de film lichamelijk in plaats van intellectueel ervaren. Deze lichamelijke ervaring zorgt voor een directere beleving van de film. In dit film moment gebeurt er iets met de filmvorm en niet zozeer met de inhoud. De beelden komen de bioscoopzaal in rollen en forceren zo een breuk met vaste ideeën omtrent de film beleving. Dit 3D moment laat de kijker niet reflecteren op de inhoud maar confronteert deze met de filmvorm. De beschouwer gaat zo een nieuwe relatie aan met het medium film, hierbij ontbreekt een vast referentiekader waardoor het moment niet intellectueel maar fysiek wordt ervaren.
Zoals in dit artikel naar voren is gekomen is de populariteit van de 3D-film deels te relateren aan het verlangen naar realisme. Door verschillende wetenschappers wordt gesteld dat we in een complexe en snel veranderende samenleving leven waar de toekomst geblokkeerd lijkt te zijn. Het hier en nu wordt doorkruist door informatie, goederen en personen van over de hele wereld. Alles gaat zo snel dat er geen tijd is om bij stil te staan. Informatie wordt met steeds nieuwere technologie opgeslagen en daardoor externaliseert het geheugen, men verliest een referentiekader. De mens is nu omringd door een enorme hoeveelheid keuzes. Het is inmiddels niet meer vanzelfsprekend dat het verleden de weg van de toekomst aanlegt. De zoon van de bakker wordt nu niet per definitie bakker, wordt niet bepaald door het verleden, maar heeft een ontelbare hoeveelheid keuzes waar hij uit kan kiezen. Alle ontelbare relaties die elk persoon met andere mensen, voorwerpen of informatie op elk moment van de dag aan kan gaan, zorgen ervoor dat er een diffuus beeld van de toekomst bestaat. Mensen hebben echter de zekerheid nodig dat dingen echt zijn, dat ze authentiek zijn en dat men kan zien waar een product precies vandaan komt. Dit verlangen is gerelateerd aan de grote populariteit die de 3D-film momenteel geniet. Dit verlangen naar realisme zorgt voor een grote opkomst van de 3D-film en zal de techniek steeds weer aanzetten om nog realistischere beelden te genereren.
T.W.Terlouw, MA
